Hans de Graaf met het Hoofd van Jezus, van een beeld uit het verdwenen Elisabethklooster. Foto: Karin Stronks
Geloven in Aalten, van Volkskerk naar Keuzekerk
Kerk en Geloven -slot
AALTEN Het vijfde en laatste artikel over geloven in Aalten en omstreken gaat over de periode van ruim honderd jaar geleden tot heden met een kijkje in de toekomst. We zijn opnieuw te gast bij Hans de Graaf. Ook deze keer liggen boeken, een laptop en briefjes met notities op tafel. Er is koffie met een schoteltje koekjes en Hans steekt van wal.
Door Karin Stronks
Het verhaal wordt opgepakt in de periode na de brand die de RK Waterstaatskerk, naast de huidige bakker aan de Dijkstraat, in 1893 verwoest. “Op de plaats van de tegenwoordige Helenakerk, over de brug, werd een nieuwe neogotische kerk gebouwd. Het geloof is dan nog altijd sterk verweven met het dagelijkse leven en geheel verbonden met het gezin. De rooms-katholieke kerk was een Volkskerk.”
In 1916 komt pastoor Chris van Rooijen naar Aalten. “Hij kwam uit Enschede. Net als in Aalten floreerde daar de textielindustrie, Van Rooijen begreep de arbeiders.” De pastoor echter heeft volgens Hans de Graaf geen makkelijk karakter. “Hij had een herdershond. Veel parochianen hadden meer ontzag voor hem dan voor zijn hond…”
Zuilen
De maatschappij is in die dagen verdeeld in zuilen: een rooms-katholieke, een protestants-christelijke en een socialistische. Leden van de ‘zuilen’ kopen bij de winkels van dezelfde kleur. Trouwen met iemand uit een andere ‘zuil’ wordt meestal als een groot probleem gezien. Het rijke roomse leven bereikt in de jaren ’30 een hoogtepunt. Er worden regelmatig processies gehouden. Ook het verenigingsleven bloeit. “We kenden toen de rooms-katholieke voetbal- en gymvereniging DVOA (Door Vrienden Opgericht Aalten). In de kleedhokken hingen zelfs kruisbeelden.“
De Graaf vervolgt: ”De protestanten waren in Aalten verreweg in de meerderheid en tamelijk dominant aanwezig. Rooms-katholieken werden vaak als tweederangsburgers gezien. Men maakte zelfs de vergelijking kaf (rooms-katholiek) en koren (protestants). Zelfs tijdens visites en bijeenkomsten werden soms dergelijke uitspraken gedaan.”
De Tweede Wereldoorlog breekt uit. Joden worden uit Aalten weggevoerd. Pastoor Van Rooijen windt er in zijn preken geen doekjes om en waarschuwt de Joden. Hij volgt daarin aartsbisschop Johannes de Jong in Utrecht.
Bombardement
In de Aaltense pastorie wordt een Duitse officier ingekwartierd. “Op zondag 28 januari 1945, tijdens een middagdienst waarin de kapelaan voorgaat, sloeg het noodlot toe. De Dijkstraat werd gebombardeerd. De pastorie krijgt een voltreffer. De neogotische kerk schudde op haar fundamenten en dreigt in te storten. De kerkgangers kwamen met de schrik vrij. Pastoor Van Rooijen, zijn huishoudster en de ingekwartierde Duitse officier zijn dodelijk getroffen.”
De pastoor wordt vanuit de Oude Helenakerk begraven. Hans de Graaf: “Hier bood de protestantse gemeente een mooie handreiking. Van Rooijen rust onder het kruis op de begraafplaats bij het station. Zijn grafzerk is kort geleden gerestaureerd.”
Met grote financiële offers verrijst in 1952 op dezelfde plaats een nieuwe kerk met pastorie. Vanaf de jaren ’60 verandert de samenleving grondig. De verzuiling verdwijnt langzaam, het individualisme steekt de kop op.
Leken
In de jaren zeventig komt aan het Elisabethklooster een einde. Onderwijs en zorg zijn door ‘leken’ overgenomen. Niet langer maakt de kerk deel uit van eenieders leven. “Men maakt andere keuzes. De krimp in de kerk is ingezet. Kerken komen in een ‘te grote jas’. De kosten en de inkomsten uit de actie Kerkbalans raken uit balans. De Volkskerk verandert in een Keuzekerk. Je kiest er bewust voor of niet.”
Volgens Hans de Graaf is het de geest van de tijd. “Mensen willen ‘bewijzen’. Geloven en vertrouwen komen onder druk te staan. Ook het seksueel misbruik in de Rooms-katholieke kerk is een ramp. Dat komt weliswaar in meer organisaties voor, maar in een kerk die naastenliefde verkondigt…”Versplintering, verdeling van de samenleving is volgens De Graaf overal aan de orde. “Kijk naar de politiek, naar al die nieuwe kleine partijen. Naar organisaties die geen vrijwilligers kunnen vinden. Verenigingen worden opgeheven zoals in Aalten de gezamenlijke ouderenbonden, de damclub en de Klepperklumpkes. Gemeenschapszin, dienstbaarheid en samenhang brokkelen af.”
Keuzes
De protestantse- en de rooms-katholieke kerk moeten keuzes maken. Hoe moeten het onderhoud en de personele kosten worden opgevangen? “Minder mensen gaan naar de kerk, velen keren de kerk geheel de rug toe. Het gemeenschappelijke maakt plaats voor individualisme. Met grote gevolgen voor de kerken.” De Graaf vervolgt: “Christenen zijn inmiddels in de minderheid in Nederland. Ik denk dat het van oudsher sterk christelijke Aalten later ook zal volgen in deze trend.”
Kerkgebouwen krijgen een andere bestemming: de Oosterkerk en de rooms-katholieke Helenakerk zijn aan de eredienst onttrokken en verkocht. Over de bestemming van de Oude St.-Helenakerk zijn interne discussies. “Voor rooms-katholieken is de kerk een ‘Tempel van de Heer’. Voor de zevende keer moeten ze nu in Aalten verhuizen. De Protestantse Gemeente Aalten heeft hen gastvrij ontvangen. Hopelijk kunnen zij blijven vasthouden aan hun eigen gebruiken en rituelen.”
Aju
Hans de Graaf zegt met een glimlach: “Hier zeggen we vaak ‘aju’, een mooi afscheidswoord. Dat is afgeleid van à Dieu’, ga met God…” Hij besluit: “De Bijbel is een boek vol beloften. Ondanks alle ups en downs mogen we vertrouwen op de belofte uit de Bijbel; dat wij in vertrouwen verder kunnen gaan en dat het uiteindelijk goed komt.”
