Hoe wordt het Joods cultureel erfgoed in deze regio onderhouden en behouden?

ACHTERHOEK – Tussen twee sportcomplexen in ligt in Aalten de Joodse begraafplaats. Op een zaterdagmiddag neem ik een kijkje en raak onder de indruk van de serene rust die er heerst. Alle graven wijzen dezelfde kant op, richting Jeruzalem. De hoge rechtopstaande grijze zerken, veelal gemaakt van Belgisch hardsteen, zijn indrukwekkend en statig. Van links klinken stemmen van de tennisbanen van Altec, aan de rechterkant laten AZSV-voetballers en -supporters zich horen, op de Joodse begraafplaats is het vredig en stil. Achter de zerken ligt een heuvel, hier en daar verspreid staan er grafstenen met Hebreeuwse teksten erop, op enkele liggen steentjes. Joden geloven dat deze steentjes een connectie, verbinding, zijn tussen degene die het steentje heeft neergelegd en de overledene. Vooraan staat een gebouwtje, het metaheirhuisje, met op de voorgevel een bord met een stuk tekst dat memoreert aan de Tweede Wereldoorlog die voor Joden onvoorstelbaar veel leed heeft gebracht. Ik draai me nog een keer om en kijk naar de hoge zerken voor de overledenen die hier een laatste rustplaats hebben gevonden. Het brengt mij en de redactie van Achterhoek Nieuws op het idee om aandacht te schenken aan Joodse tradities en het behoud en onderhoud van Joods cultureel erfgoed in onze omgeving.

Door Karin Stronks

Dinxpers Belang
De Joodse begraafplaats van Dinxperlo wordt onderhouden door een werkgroep van Dinxpers Belang. De oudste grafzerk dateert uit 1854, de laatste overledene is hier begraven in 1998. Deze begraafplaats wordt, net als de Joodse begraafplaatsen in Bredevoort, Aalten en Winterswijk, beheerd door het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK). Bertus Hengeveld van de werkgroep legt uit: "Er wonen geen Joden meer in Dinxperlo. Wel komt meneer Baruch, de directeur van Saba, vrijwel elke maand langs. Familieleden van hem liggen hier begraven. Wij onderhouden de begraafplaats sinds 2013, met nauw overleg met NIK. We moeten ons aan bepaalde regels houden, we dragen hoofddeksels op de begraafplaats en het gemaaide gras mag niet worden afgevoerd. We leggen dat dus in een hoek van de begraafplaats neer."
Bestuurslid Bertus te Grotenhuis vult aan: "Vanaf april tot september komen de werkgroepleden Gerrit Radstake, Heinz van Zadelhof en Bertus Hengeveld maandelijks hier om onder andere het gras te maaien." Bestuurslid Bennie Berendsen zegt: "Over het algemeen laten we de begraafplaats met rust, de Joodse traditie geeft aan dat begraafplaatsen zijn 'zo de natuur het wil'. Wel merken we dat het NIK het erg fijn vindt dat wij de begraafplaats onderhouden."

'We moeten ons aan bepaalde regels houden, we dragen hoofddeksels op de begraafplaats en het gemaaide gras mag niet worden afgevoerd'

Joods erfgoed in Winterswijk
Aan de Spoorstraat in Winterswijk bevinden zich de oude Joodse begraafplaats, die niet meer wordt gebruikt, en de synagoge. Mirjam Schwarz woont er tussenin. Ze vertelt: "Er is nog een Joodse begraafplaats hier in Winterswijk, bij de watertoren. Die wordt nog altijd gebruikt. De oude begraafplaats, hier aan de Spoorstraat, is gebruikt van het midden van de zeventiende eeuw tot 1880", vertelt Mirjam. Ze vervolgt: "Joodse begraafplaatsen zijn vrij sober. Eenvoud en gelijkheid sieren de Joodse begraafplaats. Joden bezoeken wel graven van naasten en laten soms een steentje achter op de grafsteen, als teken dat zij er zijn geweest. Volgens de traditie geldt voor de doden eeuwige rust."

Bezoekers leggen vaak steentjes op een grafsteen als teken dat zij er zijn geweest. Foto: Karin Stronks

Fototentoonstelling
In 1889 is de Winterswijkse synagoge in gebruik genomen. "In 1939 bestond deze synagoge vijftig jaar, dat werd gevierd door de destijds bloeiende Joodse gemeenschap. Zo'n vierhonderd Joden woonden hier voor WO II. Slechts tien procent van hen overleefde de Shoa (Holocaust, red.). Het interieur van de synagoge werd in de oorlog vernield, de thorakast en de bima, het middengedeelte in de synagoge, komen uit Elburg. Tot nu toe verzorgt de joodse gemeenschap het onderhoud van de synagoge, de beide begraafplaatsen en het metaheirhuisje aan de Misterstraat", legt Mirjam uit. De joodse gemeenschap wordt hierin ondersteund door de mr.F.W.Voorink Stichting. De stichting verzorgt rondleidingen en lezingen. We lopen naar boven. "Op het balkon hebben we een fototentoonstelling ingericht om de Joodse gemeenschap van vroeger te laten zien", aldus Mirjam.

Mirjam Schwarz. Foto: Henrike Grijsen

Leren van de oorlog
Rond de synagoge is ook een leerproject voor Nederlandse en Duitse scholen dat verzorgd wordt door de werkgroep 'leren van de oorlog' en de Duits-Nederlandse stichting Kollekaal. Mirjam: "Dit jaar doen we voor de vierde keer mee met 'Open Joodse Huizen' om het Joodse verhaal onder de aandacht te brengen." Over het praktiseren van het Joodse geloof zegt Mirjam: "Dat is heel persoonlijk en niet zo heel makkelijk omdat hier geen vieringen meer gehouden kunnen worden. Voor een Joodse dienst moeten minimaal tien Joodse mannen aanwezig zijn van dertien jaar of ouder, dat heet 'minjan'."

Bredevoorts Belang
Op de Joodse begraafplaats in Bredevoort, die in 1830 in gebruik werd genomen, is in 1938 de laatste overledene begraven, er wonen geen Joden meer in het vestingstadje. Er staan twaalf grafzerken maar er liggen meer stoffelijke resten, deze zijn in 1953 onder rabbinaal toezicht verplaatst van de begraafplaats vlakbij 't Zand naar de huidige oude Joodse begraafplaats. Hans de Graaf van Bredevoorts Belang geeft aan: "Bredevoorts Belang onderhoudt dit culturele erfgoed van Bredevoort sinds dit najaar. De muur om de begraafplaats was totaal overwoekerd door klimplanten, die zijn verwijderd. Er moet nog het een en ander gebeuren maar dat heeft geen haast. De werkgroep gaat drie à vier keer per jaar aan de slag."

De Aaltense synagoge
De Aaltense synagoge werd in 1857 gebouwd, daarvoor werden in de huissynagoge aan de Vismarkt in Bredevoort bijeenkomsten gehouden. Wim Mak, secretaris van de stichting Vrienden van de Aaltense synagoge, legt uit: "In 1776 werd voor het eerst melding gemaakt van een 'Joodse synagoge' in Aalten, dat was waarschijnlijk een huissynagoge." In 1983 was de Joodse gemeenschap van Aalten zo klein geworden dat zij besloot om de synagoge te verkopen aan de stichting Vrienden van de Aaltense synagoge. Via fondswerving en met behulp van een groot aantal donateurs werd 200.000 gulden bijeen gebracht zodat de synagoge kon worden gerenoveerd. Drie jaar later werd de synagoge ingewijd.

De Aaltense Synagoge. Foto: Karin Stronks

De stichting zorgt sindsdien structureel voor het onderhoud van het gebouw. Elke twee jaar komen vertegenwoordigers van de Gelderse Monumentenwacht de synagoge inspecteren en zij adviseren over noodzakelijke onderhoudswerkzaamheden. Wim Mak: "Er worden slechts zelden vieringen gehouden, dat kan alleen als er Joodse gasten in Aalten verblijven." Mak vertelt een stukje geschiedenis: "In WO II werden de thorarollen verstopt, de bezetters vorderden de synagoge en gebruikten het gebouw als opslagruimte voor munitie. Het is een wonder dat er geen ongelukken zijn gebeurd." De stichting zorgt niet alleen voor het onderhoud van het gebouw, zij verzorgen ook rondleidingen en exposities in de synagoge. "Het is belangrijk om de verhalen door te geven", aldus Wim Mak.

Wim Mak in de Aaltense synagoge. Foto: Karin Stronks

ChristenUnie en Estinea
Aan de Haartsestraat bevindt zich de Joodse begraafplaats van Aalten, tussen twee sportaccommodaties in. Wim Mak geeft aan: "In 1852 kwam het terrein in eigendom van de Joodse gemeente, maar het was al eerder in gebruik, de oudste grafsteen dateert uit 1827." Hij vertelt verder: "Vijf jaar geleden heeft de ChristenUnie het plan opgevat om de Joodse begraafplaats te gaan onderhouden. De partij mocht rekenen op een groot aantal vrijwilligers en men begon met het opruimen van gevallen takken om de aanblik te verbeteren. Inmiddels helpen cliënten van Estinea mee met de werkzaamheden op de begraafplaats." Hij vervolgt: "Inderdaad, alle graven liggen op het oosten, op Jeruzalem gericht, dat geldt overigens ook voor de thorakasten van de synagogen." Op een bord aan het metaheirhuisje staat een tekst waarin de vermoorde Joodse gemeenteleden worden herdacht.

Leven volgens Joodse tradities
Er wonen nog een paar Joodse gezinnen in Aalten, elk op hun eigen manier geven zij invulling aan Joodse rituelen, gebruiken en tradities. Eén van de Joodse inwoners van Aalten vertelt: "Wij zijn niet met Joodse gebruiken opgevoed omdat dat in Rusland, waar we oorspronkelijk vandaan komen, niet was toegestaan." Aan het kozijn van de voordeur is, net als bij die van de familie Leezer, een klein rechthoekig tekstkokertje geplaatst, een 'mezoeza', die een tekst uit het Bijbelboek Deuteronomium bevat. In de keuken bij de familie Leezer bevinden zich twee aanrechtbladen met wastafels. "Hier was je de handen, op het grote aanrecht wordt de maaltijd bereid. We eten alleen vlees van herkauwende dieren. Ook melk en vlees houden we gescheiden." Bernhard Leezer toont foto's van zijn driejarige kleinzoon. Rabbijn Jacobs knipt een stukje van zijn lange haar. Zijn moeder legt uit: "Zelfs de rabbijn heeft dit ritueel in geen twintig jaar gezien! De achterliggende gedachte is dat jongens zijn als bomen, de eerste drie jaar mag je geen vruchten eten van de bomen. Daarom wordt het haar van mijn kleinzoon op zijn derde levensjaar voor het eerst geknipt! Het was een feestelijk ritueel dat 'opsjeren' wordt genoemd!"

De Opshernish-ceremonie bij een driejarige Joodse jongen. Foto: PR